Onlangs verscheen de Nederlandse vertaling van Michel Houellebecq’s laatste roman: Vernietigen (Anéantir). Boekhandel Roelants, voorheen De Oude Mol, al decennialang vermaard Nijmeegse literaire boekhandel, organiseerde op 5 mei dit jaar een gesprek tussen Houellebecq’s vaste vertaler Martin de Haan en Marc Smeets, universitair docent Franse letterkunde aan de Radboud Universiteit. Met ruim veertig aanwezigen was de benedenverdieping van Roelants meer dan goed gevuld. Boekhandelaar Julius Roelants, zelf groot liefhebber van Houellenbeqc’s werk, is in zijn nopjes.
Meesterprovocateur
Aan aandacht heeft het meesterprovocateur Houellebecq nooit ontbroken. Altijd weer slaagt hij erin ophef te veroorzaken. Onlangs niet zozeer vanwege zijn literaire werk, maar vooral vanwege zijn optreden in een pornofilm waar hij – achteraf in ieder geval – spijt van zei te hebben. Hij voelde zich misleid en spande zelfs een rechtszaak tegen de filmer aan – die hij overigens verloor. Maar laten we kunstenaar en diens kunst niet verwarren. De literaire vrucht van zijn pen is bitterzoet, maar onmiskenbaar superbe.
Vijf jaar van zijn leven
Martin de Haan, veel geprezen Houellebecq-vertaler, vertaalt al zo’n 25 jaar boeken van de Franse sterauteur. Inmiddels heeft hij een jaar of vijf van zijn leven fulltime aan de schrijver besteed. Als geen ander kent hij de gedachtenspinsels van de meesterprovocateur. Natuurlijk nam hij ook het vuistdikke Anéantir voor zijn rekening. Op 5 mei is hij in De Oude Mol om ons binnen te leiden in de wereld van Houellebecq, en diens nieuwste boek toe te lichten. Universitair docent Franse letterkunde aan de Radboud Universiteit Marc Smeets gaat met hem in gesprek.
Omgekeerde Houellebecq
Marc Smeets vraagt Martin De Haan naar het proces voorafgaand aan de vertaalopdracht. Martin geeft aan, dat uitgevers zelf geen tijd hebben om manuscripten te beoordelen, terwijl er wel al in een vroeg stadium over de aankoop moet worden besloten – zeker in geval van een gevierd auteur als Houellebecq. Daarom heeft hij op verzoek van de uitgever het manuscript van het Franse origineel, nog voor publicatie daarvan in Frankrijk, nauwgezet gelezen en hem geadviseerd een bod te doen. Saillant is dat hij positief heeft geadviseerd omdat het een pennenvrucht is van Frankrijks sterauteur. ‘Was het een debutant geweest dan zou mijn advies anders hebben geluid’, aldus Martin. ‘Maar inmiddels denk ik er wel anders over, vind ik het oprecht een goed boek. Mijn aanvankelijke twijfel kwam doordat ik bij eerste lezing niet doorhad dat Anéantir in principe een soort omgekeerde Houellebecq is. Anders dan andere Houllebecq’s, loopt Anéantir goed af. Gewoonlijk worden zijn boeken in de loop van het verhaal steeds explosiever. Anéantir daarentegen begint met aanslagen, conflicten en wat tenslotte aan het eind van het boek overblijft is de kern, de liefde, het gevoel’, aldus Martin. ‘Houllebecq heeft mij weleens gezegd: “Ik wil graag een boek schrijven dat goed afloopt”. Misschien is het dit boek wel’ filosofeert zijn vertaler.
Roman gaat met hem op de loop
Marc memoreert dat Houellebecq’s boeken vol humor zitten. Martin op zijn beurt heeft hem wel gekarakteriseerd als de meester van de ironie en ambiguïteit. ‘Is dat ook in diens laatste boek terug te vinden?’ vraagt Marc hem. Naar Martins oordeel heeft de schrijver zijn laatste product juist ontdaan van humor, waar dat in zijn andere boeken nadrukkelijk aanwezig is.
‘Maar’, constateert hij, ‘bij Houllebecq is het niet per se zo dat hij een idee heeft en dat dan in een roman giet. Soms gaat juist de roman met hém op de loop’. En hij geeft het voorbeeld van De kaart en het gebied waarin Houellebecq zichzelf als belangrijk karakter opvoert. Halverwege het boek wordt deze Houellebecq gruwelijk vermoord. ‘Ik heb hem gevraagd waarom het personage stierf’, zegt Martin. Houellebecq’s antwoord: ‘Hij werd te belangrijk, ik wilde van hem af’.
Geen god, wel katholiek
Houellebecq is een verstokte roker en groot liefhebber van drank en drugs. Bepaald geen gezond leven dus. Hoe oud hij is, weet de Haan niet precies. ‘Zelf zegt hij in 1958 te zijn geboren, zijn moeder zegt dat het in 1956 was. Dat verschil kan Houellebecq wel verklaren. ‘Dan kon ik twee jaar eerder naar school, dat wilde zij graag. Ik was zo briljant’, aldus de schrijver.
Anders dan veel critici ziet Martin Houellebecq niet als een atheïstische nihilist. ‘Hij is een observator van een nihilistische wereld, maar zelf geen nihilist. En hij gelooft weliswaar niet in god, maar is wel katholiek. Hij waardeert in de katholieke kerk het samen uitvoeren van rituelen’.
Vertaler is uitvoerend kunstenaar
Interessant is ook het kijkje dat Martin geeft in de keuken van het vertalersvak. Houellebeqc schrijft impressionistisch en maakt daarbij tamelijk wat foutjes: spelfoutjes, maar ook continuïteitsfoutjes. Hij vroeg Martin nadrukkelijk om de continuïteitsfoutjes in de vertaalde versie te handhaven en zo geschiedde. De meeste proeflezers – Martin maakt gebruik van proeflezers – blijken er overigens overheen te lezen.
Vormen vertaalprogramma’s een bedreiging of hulpmiddel bij het vertalen? Voor het literaire vertaalwerk ziet Martin er weinig in. Voor de eenvoudige tekstdelen voegen ze voor hem al vertaler niets toe, en voor meer complexe tekstdelen heb je er weinig aan. Vertaalprogramma’s geven een soort statistisch gemiddelde, maar ontberen de unieke blik van de individuele vertaler. Deskundigheid en ingevoerd zijn in de wereld van de schrijver blijven noodzakelijk. Een goede vertaler is een uitvoerend kunstenaar, zo vindt hij. Als vertaler biedt je de lezer een voorstel: ‘Zo heb ik het gezien. Als je verandert van vertaler wordt het een heel ander boek’.
Ken je Houellenbecq’s werk nog niet maar wil je er kennis mee maken? Martin de Haan raadt in dat geval aan te beginnen met De kaart en het gebied.
Boekhandel Roelants organiseert regelmatig bijeenkomsten met auteurs of vertalers van boeken. Zie voor meer informatie de website: www.roelants.nl
Boekhandel Roelants
Van Broeckhuysenstraat 34
6511 PJ Nijmegen
Tekst: Luus Veeken
Boekhandel Roelants © Marc Smeets
