Als journalist heb je soms een buitenkans. Zo mochten wij deze week als eersten een blik werpen op de nieuwste tentoonstelling in Museum het Valkhof, over de pest en andere epidemieën door de eeuwen heen. Oorspronkelijk zou de De pest op 25 februari opengaan, maar o ironie, door een epidemie blijven de deuren voorlopig gesloten. Terwijl de tijd begint te dringen, want 30 mei is alweer de einddatum. Bij het verlaten van het museum kregen wij echter nog een primeurtje mee: de tentoonstelling is verlengd tot 30 juni. Schrale troost, maar het geeft wel iets meer tijd voor een bezoek. Want de moeite waard is deze tentoonstelling zeker.
De paralellen met de huidige epidemie zijn zeker te trekken. Vroeger heeft ook in Nijmegen de pest diverse keren toegeslagen. Telkens als een nieuwe golf toesloeg werden nieuwe maatregelen afgekondigd: om 21.00 uur gingen de poorten van de stad dicht om onverlaten buiten te houden en wee degene die dan nog voor de poort stond. De klokken van de Sint-Stevenskerk begonnen om 20.45 uur te luiden voor de avondklok, en dat doen ze nu nog steeds. Het was verboden om zonder mondbedekking rond te lopen en er werden aparte pesthuizen ingericht, waar patiënten werden verzorgd door geheel in het wit gehulde figuren. Doden werden snel en zonder veel publiek begraven en eten en drinken dat per schip werd aangevoerd werd uit voorzorg in de Waal geworpen. Hielden burgers zich niet aan de regels? Boetes van vele goudstukken voorkwamen dit wel. De lijst met ge- en verboden naast de ingang leest als een hedendaags pamflet van RIVM en Hugo de Jonge.
Nijmeegse wonderdokter
Halverwege de 17de eeuw liep dokter IJsbrand van Diemerbroeck zijn visites door de benedenstad. Hij deelde met gulle hand theriac uit, sneed pestbuilen open en legde de doden af. Zelf was hij gehuld in een zwarte mantel en een snavelmasker gevuld met kruiden tegen de kwade walmen. In zijn apotheek deed hij goede zaken, maar hij deed meer. Hij onderzocht de plekken waar de pest vooral toesloeg en ontdekte de samenhang tussen ratten, hygiëne en waarom sommige patiënten overleefden. Hij schreef daarover een lijvig boekwerk, dat al snel wijd en zijd bekend werd. Van Diemerbroeck zelf werd aangesteld aan de universiteit van Utrecht en de pest leek overwonnen. In de tentoonstelling is een flinke ruimte voor deze Nijmeegse wonderdokter ingericht.
Geconfronteerd met je grootste angsten
De pest heeft Europa vier eeuwen in de greep gehouden, met tientallen miljoenen doden tot gevolg. De pest kwam en ging, hield zich soms jaren rustig en sloeg dan onverwacht en met schijnbare willekeur weer toe. Geen wonder dat ze zo’n grote rol speelt in onze collectieve herinnering en zo veel sporen heeft nagelaten in onze cultuur en samenleving. Net als haar verspreider, de rat. Hoewel de rol van de ratten lang onbekend bleef, vervulde deze knager met zijn achterbakse gescharrel, de stank van zijn uitwerpselen in de bedstee en het bedorven voedsel dat overbleef na een nachtelijke knaagpartij de bevolking met walging.
Op de tentoonstelling kom je ze allemaal tegen: je grootste angsten en de vermoedelijke daders. Je maakt kennis met een paar echte pestdoden, met de ruiters van de apocalyps en met de in het wit gehulde flagellanten. Maar je leert ook de martelaren kennen, de patroonheiligen die in geval van uiterste nood werden aangeroepen, zoals Sebastiaan en Rochus. Je vindt de fraaie voorwerpen die ter bescherming door de kerk werden verkocht en uiteindelijk beland je in de apotheek van dokter Van Diemerbroeck met zijn wonderdrankjes.
Eind goed, al goed
De pest is overwonnen. Begin 20ste eeuw heerste er nog een flinke epidemie in Azië, waardoor Nederland er nog zijdelings mee te maken had, maar sinds halverwege de vorige eeuw zijn er bijna geen pestgevallen meer bekend. De tentoonstelling eindigt dan ook met een rustplek voor microben en bacteriën. Kom er gerust gezellig tussen liggen, deze schimmels en virussen zijn onschuldig en sterker nog, ze helpen en zijn van essentieel belang. Dus we moeten oppassen en niet te ver doorslaan in onze hang naar hygiëne, want daardoor worden we juist weer vatbaar voor ziektekiemen. Misschien is dat wel wat de huidige pandemie ons leert.
Getagd onder
