Dit moet gezien zijn - Oorlogsherinneringen van een Roma

Je denkt dat je het wel gehad hebt met die Tweede Wereldoorlog. Je bent er, excusez le mot, mee doodgegooid. En ellende is er nu toch ook volop? En dan loop je op een regenachtige zondagmiddag toch dat Museum het Valkhof binnen. Bijvoorbeeld voor wat anders. En neem je een kijkje bij de Ceija Stojka-tentoonstelling. Van haar heb je nog nooit gehoord. Maar een uur later ben je iemand anders.

Ceija Stojka, je kunt haar googelen, werd in 1933 geboren in Stiermarken, Oostenrijk en stierf in Wenen in 2013. Tot 1988 leefde ze als laaggeletterde tapijt- en stoffenverkoopster in Wenen. Vanaf dat jaar ontwaakten haar herinneringen en ging schrijven en schilderen over haar tijd in de Tweede Wereldoorlog. Die doorstond zij samen met haar Roma-familie: vier van haar vijf broers en haar moeder. Ze overleefde de concentratiekampen van Auschwitz, Ravensbrück en Bergen-Belsen. Schilderen deed ze vanaf haar 56ste, manisch, honderden schilderijen en tekeningen lang. Met haar vingers, met tandenstokers, ook met kwasten en pennen, op papier of stukken karton die ze aan de achterkant beschreef. Herinneringen, in een mix van stijlen neergesmeten, van naïef-realistisch tot surrealistisch en impressionistisch, maar alles van een fotografische, bijna filmische, pijnlijke helderheid.

Ceija Stojka © Christa Schnepf

Uit een groot aantal van deze tekeningen en schilderingen is de tentoonstelling Ceija Stojka, oorlogsherinneringen van een Roma samengesteld, die een aantal zalen van Museum Het Valkhof vult. Niet speciaal voor Nijmegen bijeengebracht, wel de eerste en enige keer in Nederland.

Gutmenscherig

Je bent dus, dacht je, wel helemaal klaar met die oorlog. Je hebt de verhalen al duizend keer gehoord. En aan wreedheid komt er dagelijks genoeg aan je voorbij, zelfs nu er even geen footage meer uit het kalifaat komt. En van belerend en opdringerig anti-oorlogsgepreek heb je ook soms wel eens een beetje genoeg. Zie bijvoorbeeld de kelder van datzelfde Museum Het Valkhof. Waar langs de wanden geschiedenissen en foto’s zijn te vinden van Nijmeegse kinderen en wat ze te lijden hadden in de oorlog, en in het midden foto’s van gevluchte kinderen en hun gezinnen van nu, die in onze stad leven. Met een beschrijving van wat ze hebben meegemaakt en wat hun dromen zijn. Zo’n tentoonstelling… is je een beetje te ‘gutmenscherig’, een beetje te veel ‘in your face’. We zijn niet achterlijk, we kunnen de connectie heus zelf wel maken, daar is geen kunstenaar voor nodig.

Je bent erbij

Maar dan dus Ceijka Stojka. Eerst betreed je een kleurige wereld. Van Gogh-achtige helderheid en kleurenpallet en ook zijn zonnebloemen zijn er. Onder hun bladeren verstopte de kleine Ceijka zich met haar broer toen haar moeder haar zocht. Niet altijd, maar toen, op dat moment, waar dit schilderij van is. Je bent erbij en voelt de aangename Midden-Europese zon op je bruine armen, hoort het kletteren van keukengerei verderop bij de woonwagen en verkneukelt je met de twee kleine kinderen om verstopt te zijn, onzichtbaar en toch dichtbij, op avontuur en toch veilig. Alle werken in deze zaal hebben die kwaliteit. Je bent erbij. Je voelt het plezier, de levenslust van een jonge vader en moeder en hun zes kinderen.

IJselijk moment

De kwaliteit en de intensiteit blijven in de volgende zalen, maar wat de schilderijen voorstellen wordt erger en erger. Steeds maar erger. Je kijkt steeds door de ogen van Ceijka, op basisschoolleeftijd. Ze abstraheert niet. Ze geeft je terug wat dat kleine meisje zag. Je bent al heel wat gemene honden en stokslagen voorbij, als je voor een schilderij in hysterische kleuren staat. Een blonde SS’er kijkt op zijn kop grijnzend tussen zijn eigen laarzen door ‘Je dacht toch niet dat je kon ontsnappen, hè?’ staat erbij. Ze moet dit gezien hebben, precies op dat ijselijke moment. Wat toen, die keer, volgde weten we niet. Andere dingen zien we wel.

Nóg erger

Want het wordt nog erger en nog erger. Erger dan je wist dat het was, ook al heb je er nog zoveel boeken en films over gelezen en gezien. Ik althans heb er weer een paar gruwelijkheden bijgeleerd die een mens kennelijk kunnen overkomen zonder dat hij met blindheid, doofheid, waanzin geslagen wordt.

De laatste ruimte is er dan weer een met ‘de tijd daarna’. Schilderingen van Mariabeelden, onder andere. Stojka kan zich niet voorstellen dat ze het zonder haar geloof zou hebben overleefd. Het biedt de kijker geen troost, het gaat over de troost van de kunstenares, waar ze die gevonden heeft.

Deze tentoonstelling verlaat je niet onbewogen. Bij mij bleef zij nog lang nagalmen. Je denkt, vrij naar Leo Vroman, dat je niet meer zult wenen. Maar er blijken nog telkenmale verhalen te zijn over hoe de oorlog is verdwenen.

Ceija Stojka, Zonder titel, 1995 - © Célia Pernot